Op 11 november herdenkt men in de landen om ons heen hen die in oorlogen om het leven kwamen. In het Verenigd Koninkrijk heet die dag Remembrance Day, in Frankrijk en Wallonië Jour du Souvenir en in Vlaanderen Wapenstilstandsdag. In Duitsland vindt de herdenking op Volkstrauertag plaats, in november. Voor 11 november is gekozen omdat op die dag in 1918 de wapenstilstand gesloten werd die de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) beëindigde. De herdenking geldt voor álle oorlogen waarin deze landen betrokken waren.
Nederland daarentegen herdenkt de oorlogsslachtoffers op 4 mei – en alléén de doden die zijn gevallen vanaf 10 mei 1940. En dat is tamelijk vreemd. Want hoewel Nederland een “neutrale” status in de Eerste Wereldoorlog had, net als in de eerste acht maanden van de Tweede Wereldoorlog, was ons land wel degelijk en vanaf dag één betrokken in beide oorlogen: de Nederlandse strijdkrachten waren gemobiliseerd – met alle gevolgen van dien. Nederlandse schepen werden gekelderd door zeemijnen, torpedo’s en bommen. Et cetera, et cetera.
Nog vreemder is het dat het tot 2013 moest duren voordat een wetenschappelijk verantwoorde studie verscheen over het totaal aantal Nederlanders dat in 1914-1918 ten gevolge van de oorlogsomstandigheden om het leven was gekomen. De onderzoekster van dienst was Tessa Heijmans (1989), destijds studente Militaire Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Ze publiceerde haar onderzoek als masterscriptie, getiteld “Gevallen Nederlanders in de Eerste Wereldoorlog. Een overzicht van de Nederlandse slachtoffers ten gevolge van de Grote Oorlog.”
Op basis van eerdere deelstudies en het doorploeteren van dagbladen uit 1914-1918 komt ze tot een schatting van 1000 tot 2600 Nederlandse Eerste Wereldoorlogsslachtoffers. Ze onderscheidt hen in vier groepen: doden in de grensstreken, slachtoffers van de oorlog op zee, Nederlanders die bij vreemde mogendheden streden, doden bij oorlogsgerelateerde oproeren.
Ze concludeert: “Het is zeker mogelijk door verder onderzoek deze cijfers te nuanceren of beter te onderbouwen. Echter, de omvang van dit onderzoek was al zo ruim dat het onmogelijk was elk onderdeel volledig in de diepte te onderzoeken. Over bepaalde facetten van Nederlandse slachtoffers ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog ben ik dusdanig weinig tegengekomen dat vervolgonderzoek lonend zal zijn. Er liggen dus grote mogelijkheden voor verdere studies, zeker met oog op de herdenking in 2014.”
Heijmans’ onderzoek werd aanvankelijk gepubliceerd op de site van de UvA. Daar worden scripties helaas na 7 jaar standaard verwijderd. Omdat we als Werkgroep Oorlogsdoden overtuigd zijn van het belang van haar scriptie, hebben we Tessa Heijmans benaderd met de vraag of we deze in licht herziene vorm als gratis e-boek mogen uitbrengen, zodat dit zowel bij ons als bij de Koninklijke Bibliotheek (KB) door ieder te raadplegen is. Heijmans heeft het groene licht gegeven.
Derhalve presenteren we met trots:
Tessa Heijmans. Gevallen Nederlanders in de Eerste Wereldoorlog Een overzicht van de Nederlandse slachtoffers ten gevolge van de Grote Oorlog. Uitgeverij Oorlogsdoden, IJsselstein, 2023.